امروزه مباحث تخصصی و کاربردی در حوزه صنعت از وسعت شایان توجهی برخوردار است و با توجه به وجود رویه های مختلف در عملکرد عوامل مرتبط با امور محیط زیست انسانی، برقراری ارتباط و استفاده از تجربیات مثبت گروه های داوطلب ایجاد وحدت رویه بین واحدهای استفاده کننده از خدمات زیست محیطی و بالاخره شناخت فراگیر و سهل الوصول شرکتهای مشاور طراح و سازنده تجهیزات و تاسیسات مربوطه دارای اولویت مهمی می باشد. خوشبختانه دسترسی به شبکه های جهانی اطلاعات، دستیابی به بخشی از موارد فوق را تسهیل نموده ولیکن با نگاهی واقع بینانة فقر اطلاعاتی غیر قابل انکاری در حوزه محیط زیست صنعتی کشور مشهود است که انجام اقدامات موثر و ضربتی را توجیه پذیر و الزامی می نماید.
تحول در راهبردهای حفاظت محیط زیست، حاکی از تحول رو به تکامل رویکردهای زیست محیطی می باشد که در رابطه با بسط مفهوم توسعه قرار می گیرند. در چند دهه اخیر، تحول های مختلف صنعتی عبارت بوده اند از نادیده گرفتن مشکل، رقیق کردن(Dilution) ، کنترل آلودگی در انتهای خط(End-of-pipe) ، بازیافت، استفاده مجدد و پیشگیری از آلودگی (Pollution Prevention)که هر یک از این رویکردها در دوره زمانی خاصی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به روند رو به رشد صنایع و فراگیر شدن آلودگی ناشی از آنها، اخیراً توجه به رویکردهای بیولوژیک رشد فزاینده ای یافته است.
روش های مختلف تصفیه بیولوژیک پساب شهری و صنعتی، طی نیمه دوم قرن بیستم توسعه یافت و شاید لجن فعال به عنوان متداولترین آنها مطرح گردید. اما واقعیت این است که روش های هوازی تصفیه پساب دارای یک محدودیت اساسی می باشند زیرا هزینه های جاری تصفیه خانه های پساب با استفاده از روش های متعارف بسیار بالاست بعنوان مثال در روش لجن فعال، تنها مصرف برق برای حذف هر تن … حدود 1200 کیلو وات ساعت است که نیازمند برق ارزان و یا پرداختی ماهانه بسیار زیاد خواهد بود. براین اساس توسعه روش های تصفیه روش تصفیه بی هوازی برای تصفیه پساب های شهری و صنعتی در سال های اخیر رویکرد سرمایه گذاری در سیستم های تصفیه متحول ساخته است. تصفیه بی هوازی که همیشه به علت وجود محدودیت در تولید بوی نامطبوع به فراموشی سپرده می شد، امروزه به دلیل ظرفیت قابل قبول در تصفیه پساب های با بالا، با هدف استفاده مهندسین، سرپرستان و تکنسین های تصفیه خانه های پساب به عنوان قدم اول در این زمینه مطرح می گردد و بدون شک در قرن جدید سایر روشهای تصفیه فاضلاب را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.
فصل اول
نقش صنایع در رویکردهای زیست محیطی
1-1- تاریخچه فعالیت های صنعتی در ایران:
سرزمین ایران بدلیل موقعیت جغرافیایی زیستی و وجود سرزمین های حاصلخیز، یکی از قدیمی ترین و قدرتمندترین تمدن های بشری بوده است. اگر تعریف جامع صنعت به صورت صورت ذیل مد نظر قرار گیرد:
«صنعت به کلیه فعالیت هایی اطلاق می گردد که در جهت تغییر فیزیکی یا شیمیایی مواد از طریق فرآیندهای صنعتی به منظور تبدیل و یا آماده سازی این مواد به محصولات و خدمات قابل مصرف، صورت می پذیرد» ایرانیان باستان در شمار قدیمی ترین صنعت کاران و صاحبان فن قرار می گیرند. در این دوران بعلت شیوه زندگی و نوع اقتصاد و روابط اجتماعی، تولیدات صنعتی عمدتاً تامین کننده مایحتاج داخلی اقوام بوده است:
در قرون شانزدهم و هفدهم بتدریج با توسعه جوامع و تحول وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فعالیتهای تولیدی و صنعتی نیز گسترش یافت و کارگاه های صنعتی با تعداد کارگر زیاد که اغلب وابسته به حکومت و دربار بودند پدیدار گشتند. در همین دوره تحول شگرفی در صنعت جهان پدیدار گشت و رشد اقتصادی، صنعتی آنها به سرعت فزونی یافت. این زمان فرصت مناسبی جهت پیشرفت صنعتی ایران بود که متاسفانه بدلایل متعدد از جمله ضعف حکومتها، شیوه زندگی سنتی، قوم گرایی و ساختار اقتصادی چنین نشده و صنعت ایران تا یالها به همان صورت ابتدایی و غیر ماشینی و در حد تامین نیازهای داخلی، باقی ماند. در دهه 1260 هجری با جلب توجه سرمایه گذاری خارجی صنعت بصورت نوین و ماشینی بتدریج به ایران وارد شد.
در ابتدای دهه 1300 با ظهور سلسله پهلوی و بدنبال تقویت و اقتدار حکومت مرکزی و افزایش درآمدهای دولت از طریق فروش نفت سرمایه گذاری دولتی در صنایع بشدت افزایش یافت. بطوریکه در طی مدت هفت سال از 1311 تا 1317 حدود 63 کارخانه جدید با بیش از 30 هزار کارگر در کشور راه اندازی شد و روند صنعتی شدن ایران از این دوران به صورت جدی تر ادامه یافت. از مهمترین ویژگیهای صنعت در این دوران می توان به توسعه صنایع مونتاژ، عدم توجه به تربیت نیروی متخصص داخلی و اتکاء به کارشناسان خارجی و تکیه بر درآمدهای نفتی اشاره کرد.(9)
پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 اولین اولویت بخش صنعت رفع وابستگی و استقلال اقتصادی اعلام گردید. در این راستا برنامه ریزی هایی در برنامه اول توسعه صورت پذیرد که بعلت جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی با مشکلات زیادی روبرو شد ولیکن این اهداف در برنامه دوم توسعه تحقق یافت و اکنون نیز تمرکز اصلی برنامه سوم در بکارگیری کامل از ظرفیت های ایجاد شده در برنامه های اول و دوم توسعه می باشد.
در نخستین برنامه پنجساله توسعه، 8000 میلیارد ریال شامل 15 میلیارد دلار سرمایه گذاری ارزی از سوی بخش خصوصی و دولتی در بخش صنعت انجام شد که حدود 50 درصد آن در زیر مجموعه صنایع کوچک و متوسط و مابقی در صنایع پتروشیمی و فلزات بود. سرمایه گذاری انجام شده و سایر برنامه های حمایتی و اصلاحی موجب شد که سهم بخش صنعت در تولید ناخالص مالی در سال 1374 به 17 درصد برسد. رشد سرمایه گذاری بخش صنعت در برنامه دوم سالانه 2/5 درصد پیش بینی گردید و عملکرد سالهای 1374 و 1375 نشان دهنده رشد 5 درصدی می باشد که خوشبختانه این امر تحقق یافته است.(6)
2-1- توسعه صنعتی و محیط زیست :
توسعه صنعتی فرآیندی است که پس از انقلاب صنعتی و خصوصا در قرن اخیر سرعت قابل توجهی یافته و اغلب کشورهای دنیا بطور اجتناب ناپذیری با آن مواجه بنده اند. در آغاز این دوره خروج دود تیره از دودکش کارخانه ها نشان اشتغال، رونق اقتصادی و قدرت بود و موجب افتخار دولتها و مردم می گردید. بتدریج با افزایش روند توسعه صنعتی و بدلیل محدود شدن ظرفیت پذیرش آلاینده ها توسط محیط زیست، مفهوم این نماد تغییر کرد بطوریکه امروزه، آلوده نمودن محیط زیست علاوه بر منع قانونی، عمل خوشایند و مطلوبی نبوده و توسط عموم و افکار عمومی نیز مورد اعتراض قرار می گیرد.(5)
صنایع نیز بناچار متناسب با این کاهش توان خودپالایی محیط زیست و اعتراضات مردمی تغییر نمودند. چنانکه در چند دهه پیش، در طراحی و اجرای تکنولوژیها و طرحهای صنعتی، جایگاهی برای کنترل های زیست محیطی در نظر گرفته نمی شد در حالیکه امروز نه تنها صنایع براساس قوانین و مقررات ملزم به رعایت استانداردهای زیست محیطی هستند (و این امر بتدریج باعث شده تا پیش بینیهای زیست محیطی در طراحی تکنولوژی و اجرای طرحهای صنعتی در نظر گرفته شود)، بلکه بر اثر وجود اهرم هایی از قبیل تخفیفهای مالیاتی و استانداردهای بین المللی زیست محیطی، صاحبان صنایع نیز بطور داوطلبانه اقدام به کنترل آلودگی ها و انجام اصلاحات زیست محیطی می نمایند.
3-1- نمای عمومی فرآیند تولید در واحدهای صنعتی:
وضعیت توسعه صنعتی در تمام کشورها در مرحله یکسانی نمی باشد. کشورهای توسعه یافته با دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و دانش فنی مورد نیاز، اهمیت بیشتری به مسایل زیست محیطی می دهند در حالی که در کشورهای در حال توسعه بدلایل مختلف، هنوز آلودگیهای زیست محیطی ناشی از صنعت، کم و بیش وجود دارد. آنچه در این میان تمام جهان بسوی بهبود کیفیت زیست محیطی می باشد.
مسایل و مشکلات عمده زیست محیطی را در صنعت می توان بدو صورت مصرف مواد اولیه و ایجاد آلودگی بیان نمود.
بطور کلی تمامی صنایع دارای یک فرآیند یکسان شامل مصرف مواد اولیه و تولید محصولات نهایی می باشند. اما از نظر زیست محیطی، مواد ذیل دارای اهمیت است:
اولاً ) مواد اولیه صنایع اغلب انواع مختلفی از منابع طبیعی می باشند که یا میزان ذخیره آنها ثابت است و یا قابل تجدیدند که در مورد اخیر نیز در صورت بهره برداری نامناسب قابلیت تجدید خود را از دست داده و به منابع تجدید ناپذیر تبدیل می شوند.
ثانیاً ) محصولات نهایی حاصل از فعالیت کارخانه تنها شامل تولیدات برنامه ریز شده مورد نظر نمی باشد بلکه در کنار آنها غالباً محصولات فرعی ناخواسته ای نیز تولید می گردد. این محصولات ناخواسته فرعی، براساس نوع صنعت و فناوری تولید، متفاوت می باشند و به گونه های مختلف از قبیل پسماندهای جامد، پساب صنعتی، گازها و ذرات معلق، انرژی و صوت منتشر می شود. ورود مقادیر مختلف این محصولات فرعی ناخواسته صنعتی به محیط زیست، باعث ایجاد انواع آلودگیهای زیست محیطی در زمینه آب، خاک، هوا، صوتی و دیداری می گردد.
4-1- روشهای جلوگیری از آلودگی :
جلوگیری از این آلودگی ها به دو صورت عمده امکان پذیر می باشد:
- اقدام جهت کنترل و تقلیل اثرات سوء مواد آلاینده پس از تولید
- کاهش انواع و میزان محصولات فرعی ناخواسته
روش اول با طراحی و اجرای سیستم های کنترلی جنبی و اقدامات اصلاحی در مدیریت فرآیند تولید، تحقق می یابد و روش دوم عمدتاً با استفاده از تغییر در مدیریت، طراحی فرآیند تولید و استفاده از فناوریهای جدید امکان پذیر می باشد.