در این فصل با انواع طرح های شهری در ایران آشنا خواهیم شد . این فصل یکی از مهمترین فصول می باشد به طوری که تعداد سوالات مطرح شده از این فصل همواره بسیاز قابل توجه است . در این راستا انواع طرح های شهری توضیح داده شده و جزئیات مربوط به چگونگی تهیه و تصویب آنها عنوان گردیده است .

در ایران اگرچه از نظر تاریخی بعضی از برنامه های موضعی در شهرها را که از عصر قاجاریه در ایران آغاز شد ، می توان به عنوان نوعی برنامه ریزی شهری تلقی کرد ، ولی اساس اجرای برنامه های شهری در ایران با سوابق اجرای برنامه های عمرانی و توسعه اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی در ایران همزمان است . مهمترین برنامه های شهری قبل از این گونه برنامه ها ، به قوانین ایجاد بلدیه و انجمن های ایالتی و ولایتی ، توسعه و تعریض معابر و نظایر اینها باز می گردد . اجرای برنامه های عمرانی در ایران از 1327 ش آغاز شد که تا کنون در قالب 2 برنامه عمرانی 7 ساله و 3 برنامه 5 ساله در قبل از انقلاب اسلامی و 4 برنامه 5 ساله توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در بعد از انقلاب اسلمی استمرار داشته است . عمده برنامه های شهری در ایران یا بر اساس محتوای این برنامه ها و یا بر اساس تصویب قوانین و آیین نامه های مرتبط با شهرسازی به مرحله اجرا درآمده اند . قانون تاسیس وزارت آبادانی و مسکن در 1343 ش ، قانون تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در 1351 ش ، قانون تغییر نام وزرات آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی قبل از انقلاب اسلامی و همچنین قوانین یا آیین نامه های مربوط به ایجاد شهرهای جدید ، تهیه برنامه های ناحیه ای و شهرستان ، تهیه طرح کالبدی ملی و آماده سازی زمین پس از انقلاب اسلامی ، مبنای تعریف یا تهیه انواع برنامه های شهری در ایران است . اکنون با مسولیت وزارت مسکن و شهرسازی و محوریت شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ، نسبت به تهیه انواع برنامه های شهری در ایران اقدام می شود . لازم به یادآوری است که در ایران از آغاز تهیه انواع برنامه های شهری به جای استفاده از عنوان برنامه از عنوان طرح استفاده شده است . بنابراین آنچه که در زیر به عنوان طرح از آن یاد شده است در واقع برنامه است .

طرح جامع شهری :

به موجب قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی ، مصوب 1353 ش ، طرح جامع شهر عبارت است از برنامه بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی ، صنعتی ، بازرگانی ، اداری ، کشاورزی ، تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری ، نیازمندی های عمومی شهری ، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط پایانه ها و فرودگاه ها ، بنادر ، سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی ، بهسازی و اولویت های مربوط به حفظ بناها و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی ، تهیه و تنظیم شود .طرح جامع شهر بر حسب ضرورت ، قابل تجدید نظر است.

طرح های جامع با قراردادی به صورت تیپ برای تمامی شهرهای مورد قرارداد تهیه می شد . در ابتدا این طرح ها در دو مرحله تهیه می شدند . مرحله اول شامل انجام بررسی ها ، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافیایی ، اقلیمی ، تاریخی و بررسی ویژیگی های اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی شهر بوده و در بخش آخر این مطالعات ، جمع بندی و تجزیه و تحلیل می شدند . در مرحله دوم طرح کالبدی شهر و گزارش های مربوطه ارائه می شد . این مراحل هر کدام جداگانه به تصویب شورای عالی شهرسازی می رسید . این طرح ها بسیار کلی بودند . حداقل زمان برای تهیه این طرح ها یک سال برای هر مرحله بود که با احتساب زمیان تصویب آن در بهترین حالت از سه سال نیز تجاوز می کرد و در عمل تهیه این طرح ها بیشتر طول می کشید . افزون بر طولانی بودن فرایند تهیه و تصویب آنها ، از آنجا که شهرداری ها عموماً نمی توانستند طرح های جامع مصوب ابلاغ شده را ( که بسیار کلی بود ) درک نموده و توانایی هماهنگ نمودن اقدامات عمرانی شهر را با این طرح ها در جهت تحقق بخشیدن به اهداف طرح های یاد شده نداشتند ، عملاً از این طرح ها نیز استفاده زیادی نمی شد . با تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران وضرورت تهیه طرح هایی که به جزئیات بیشتری از طرح های جامع بپردازد ، قراردادهای تیپ طرح های جامع بپردازد ، قرارداد های تیپ طرح های جامع تغییر نموده و طرح خدمات طرح های توسعه شهری به صورت « طرح های جامع و تفضیلی » تنظیم گردید . در پی آن طرح های توسعه شهری مجدادً در دو مرحله تهیه می شدند . مرحله اول شامل طرح جامع و مرحله دوم در برگیرنده طرح تفضیلی بود .

قرارداد طرح جامع شامل متن قرارداد و چهار پیوست بود . بر اساس شرح خدمات تیپ مذکور از سال 1351 موضوع قرارداد در مرحله اول شامل بررسی در شهر ، تجزیه و تحلیل ، تهیه نقشه های راهنما ، تهیه طرح جامع و برنامه توسعه و اصلاحات بود و در مرحله دوم شامل مطالعه طرح تفضیلی ، تعیین خط پروژه و ارتفاع کلی محورهای اصلی موجود و پیشنهادی ، محتوای طرح تفضیلی و طراحی طرح های تفضیلی بود . بر اساس ابن شرح خدمات ، تا سال 1363 ، برای بیش از 60 شهر کشور طرح جامع و تفضیلی تهیه و به تصویب می رسد که به عبارتی از مجموع 500 شهر کشور ، حدود 12 درصد شهرها تحت پوشش طرح های جامع و تفضیلی قرار می گیرند .

تهیه طرح های جامع هر چند توفیقی در حل مسائل شهری به دست نداد ، حاوی نکات مثبتی از جمله موارد زیر بود :

– دادن اطلاعات آماری از وضعیت موجود شهرها

– توجه دادن به ضرورت تدوین قوانین و مقررات شهری

– به دست آوردن اطلاعات پایه ای از شهرهای کشور

– تعریف نیازهای کالبدی و تاسیساتی برای شهرها

– محدود کردن کاربری زمین شهری به وسیله مالکان

– توجه به حریم و محدوده های قانونی شهرها به منزله حوزه عملیاتی آنها

– توجه به روستاهای واقع در حریم های شهری تعیین شده

– ممنوع کردن ساخت و سازها در خارج از حریم های شهری

وزارت مسکن و شهرسازی با آگاهی از ناکارآمدی طرح های جامع ، با اندک تغییراتی در شرح خدمات آن ، در سال 1363 نام آن را به « طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ » تغییر داد و مراحل تهیه آن را به چهار مرحله تقسیم کرد ( رهنمایی ؛ 1385 : 93 ) .

نارساییها و تنگناهای طرح جامع در اجرا :

الف ) نارساییهای ناشی از اهداف ، خواسته ها و محتوای طرح ها :

– نارسایی طرح ها در برآورد صحیح جمعیت و نیازهای واقعی

– وجود نقص ، ضعف و عدم دقت در تدوین ضوابط و مقررات و نیز عدم ارایه ضوابط مشخص برای ساخت و ساز در حریم

– لحاظ سرانه های بلندپروازانه و بی توجهی به توان مالی و فنی شهرداری ها

– بی توجهی به نقش مردم و عدم مشارکت جدی مردم در اجرای طرح

ب) نارساییها و مشکلات پیرامونی و محیطی :

– مشخص نمودن سیاست های شهرنشنی و توزیع جمعیت در کشور و نبود طرح های ملی و منطقه ای فرادست برای طرح جامع

– رشد و توسعه ناهماهنگ و غیرمتوازن شهرها در گذشته و پرخرج بودن اصلاحات شهری و تامین تاسیسات عمومی و اجتماعی

– فقدان سازمان های مشخص و مسول برای ادراه امور عمومی روستاها ، پراکنده بودن روستاها و هجوم روستاییان به شهرها

– بخشی بودن برنامه ریزی عمرانی در کشور و عدم تطبیق سیستم برنامه ریزی طرح های جامع با ماهیت میان بخشی سیستم برنامه ریزی عمومی کشور

– تقلیل سرمایه گذاری در شهرها به لحاظ شرایط خاص سالهای جنگ تحمیلی و بعد از آن

ج) نارساییها و تنگناهای مالی :

– ضعف شهرداری ها در جنبه های مالی و مستمر نبودن منابع درآمد شهرداری ها

– عدم تدوین تراز مالی برای طرح ها و ناتوانی مالی شهرداری ها در اجرای پیشنهاد ها

– تقلیل کمک های دولتی به شهرداری ها و تاکید بر خودکفایی شهرداری ها

– مالکیت خصوصی اراضی و تفکیک ثبتی اراضی حاشیه شهرها در گذشته و لزوم پرداخت غرامت در اجرای طرح ها

فرآیند بررسی و تصویب طرح جامع

طرح جامع کاملترین طرح شهری است که برای مدت زمان بالنسبه طولانی مثلاً ده ساله توسط گروهی از مهندسین مشاور تهیه و پس از تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری که عالی ترین مرجع تصمیم گیری در خصوص ضوابط و طرح های شهرسازی است برای اجرا به دستگاه های ذی ربط از جمله شهرداری ابلاغ می شود .

عضا این شورا عبارتند از وزیر مسکن ، کشور ، کشاورزی ، فرهنگ و ارساد اسلامی ، صنایع ، نیرو ، راه و ترابری ، جهاد سازندگی ، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، رئیس سازمان محیط زیست ، رئیس سازمان میراث فرهنگی ، و یک نفر از اعضاء کمیسیون مسکن و شهرسازی و راه و ترابری مجلس شورای اسلامی به پیشنهادکمیسیون و انتخاب مجلس به عنوان ناظر از رئیس سازمان نظام مهندسی و یا نماینده وی برای شرکت در جلسه بدون حق رای دعوت به عمل می آید و در بررسی طرح های جامع شهری ، از شهردار مربوطه در معیت استاندار یا معاون عمرانی وی و همچنین از نماینده شورای شهر حسب درخواست یا ضرورت ( بدون حق رای ) دعوت می شود . ریاست شورا با وزیر مسکن و شهرسازی است . جلسات شورا با حضور اکثریت اعضاء رسمیت یافته و مصوبات آن با حداقل شش رای معتبر خواهد بود .

طرح جامع مشتمل بر نقشه ، گزارش و ضوابط اجرایی است که این ضوابط در حکم قانون بوده و تا زمانی که مغایرت آن با قانون اساسی یا شرع اعلام نشده است و یا مرجع تصویب کننده ضوابط مغایر آن را تصویب نکرده باشد لازم الجرا می باشد . البته در صورت مغایر بودن ضوابط طرح جامع با قوانین و مقررات اسلامی قضات دادگاه ها مکلفند از عمل به چنین ضوابطی خودداری کنند . ادعای خلاف شرع یا قانون بودن ضوابط اجرایی طرح های جامع در دیوان عدالت اداری رسیدگی می شود . تصویب طرح جامع و تغییرات مربوط به آن قسمت از طرح تفضیلی که در اساس طرح جامع موثر است بر عهده شورای عالی شهرسازی و معماری است ( کامیار ؛ 1386 : 153 ) .